Երեւանում ապրող իմ Արտո քեռին, մամայիս մեծ եղբայր Արտավազդը, մտադիր է եղել քրոջը Երեւան տանել: «Ասյան գյուղի բան չի, շատ է նուրբ, ես նրան քաղաք կտանեմ…»,-ասել է Արտոն: Բայց մեր քեռին անսպասելի մահացել է, ու մայրս այդպես էլ «քաղաքի աղջիկ» չի դարձել, բայց նրա գեղեցկությունն ու նրբագեղությունը չեն խանգարել, որ դառնա իսկական գյուղի աղջիկ, գյուղի մայր, գյուղի կին, գյուղի հարս, իրենով լցնի, զարդարի, գեղեցկացնի գյուղի կյանքը, գյուղի հանդ ու չոլերը, դաշտ ու ձորերը…
Հանդերից ու դաշտերից կրած բոխի ու շուշան էր բերում, ավելուկ ու բանջար, զառա, ուրց ու խոռն, մասուր, զկեռ, իսկ նրա պատրաստած մոթալի պանիրն ու ղավուրման անմահական էին: Երբ դաշտից շալակը լիքը վերադառնում էր, Այա տատս բացում էր կապոցը, հերթով հանում բոխու դարս-դարս, մաքուր փնջերը, իրեն- իրեն հպարտանում, որ ջահել հարսը իրենից պակաս չէ… Մեզ` երեխաներիս համար ամենահետաքրքիրը դաշտից տուն բերած, դաշտերը պտտած, դաշտերի համ ու հոտը մեջն ընկած հաց ու պանրի կտորներն էին: Մինչ Այա տատս մորս բերած տեսակ-տեսակ բանջարներն էր դասավորում, մենք վայելում էինք նրա գոգնոցի մեջ տուն եկած հացի կտորները եւ քարի քեղի կծու, բուրումնավետ միջուկները…
Մայրս գյուղի ակումբավարն էր, գեղեցիկ, համաչափ ձեռագիր ուներ: Ինքն էր գրում ակումբի բոլոր պաստառները, մենք էլ լցվում էինք նրա գլխին, քիթներս խոթում ներկերի ու թղթերի մեջ, մեզ ոտից գլուխ գուաշապատում: Գյուղի ակումբի պատերին «Պատվո» ու «Տեմպերի» տախտակներ կային. մեկի վրա Հայրենականի մեր վետերանների նկարներն էին, մյուսի վրա` կոլխոզի առաջավորների: Ուրիշ պաստառներ էլ կային: 1973-ին, երբ «Արարատը» ՍՍՀՄ չեմպիոն էր դարձել, գյուղի ակումբը ֆուտբոլիստների նկարների ալբոմ էր ստացել, գուցե, դա էլ պատվո ու տեմպերի տախտակների մոտ փակցնելու համար, բայց ակումբավար մայրս տեղի էր տվել 11-ամյա ֆուտբոլախենթ դստեր` իմ խնդրանքներին եւ ալբոմը նվիրել ինձ: Մինչեւ հիմա մեր գյուղի տանը դրանք պահպանվում են: Երբ մայրս ֆիզարձակուրդ էր գնում, նրան փոխարինում էր Հայրենական պատերազմի վետերան, պարկեշտ, համեստ, խոհեմ, ձեռնափայտվ, ազնվական կեցվածքով պատկառելի մի մարդ` Միշա ձյաձյան: Նա մեզ անհերթ ու անվճար թողնում էր մտնել հինգ կոպեկանոց աշակերտական կինոյի ցերեկային սեանսներին, որովհետեւ մենք Ասյայի երեխաներն էինք: Հոգիդ լույսերի մեջ, Մանուկյան Միշա: Հետագայում տեղափոխվել է Սիսիան, նախկին ավտոկայանի հարեւանությամբ գտնվող այգում ՏԻՐ բացել, դպրոցականներին, հատկապես` տղաներին, անվճար կրակել սովորեցրել, ասելով` տղան պիտի կրակել իմանա:
Ամեն ամսի 23-ները Սիսիանի կուլտուրայի բաժնի սեմինարների անփոփոխ օրերն էին: Գյուղի ակումբավար մայրս եւ գրադարանավար Ամայլա տյոտյան ոտքով գնում էին մինչեւ Շամբի խաչմերուկ, որ Ձորերի ավտոբուսով հասնեն Սիսիան: Երբեմն կոլխոզի մեքենան էր նրանց տանում խաչմերուկ: Ամեն մասի 23-ին մեր տունը դատարկվում էր, մենք, բույնը կորցրած ճտերի նման, դես ու դեն էինք ընկնում, ղարան-ղարան լինում, մինչեւ երեկոյան ավտոբուսով մայրս Սիսիանից գար: Այա տատս թխսկան հավի նման մեզ իր շուրջն էր հավաքում, բայց մեկ է, մենք անհամբեր սպասում էինք մորս: Անահիտը տներն էր հավաքում, հատակը լվանում, ոչ ոք իրավունք չուներ կոշիկներով տուն մտներ, մաստիկած պոլերը կեղտոտեր, ոչ ոք իրավունք չուներ նրա հարդարաձ, քանոնով գծած պահու անկողնուն` ծալքին մոտենար: Մեր ընկերուհիները գալիս էին մեր տուն, որ տեսնեին մեր` մինչեւ առաստաղ հասնող քանոնով գծած ծալքը, ու զարմանալ, թե ինչո՞ւ իրենց ծալքն էլ էդպես հավասար, համաչափ ու քանոնով գծած չի: Մեր վերեւի հարեւան Բաբայենց Գուրգենի երեխաները ցանկապատի վրայից կանչում էին` Նազի~կ, Անո~ւշ (Անահիտից քաշվում էին), մի ձեր ավելը տուր, պոլի փետը տուր, մի քանի թերթ տուր` դնենք դարակների տակ…
Սեմինարի օրերից մեկի ժամանակ տան ճաշը Անահիտն էր եփել: Հայրս փահ-փահ անելով վայելել էր դստեր եփածը, գովել նրան, ինչին հետեւել էր Այա տատիս` «եղը կգիդա» (յուղը կիմանա, իբր` շատ է յուղ լցրել) խոսքերը… Տան շերեփը թոռը «խլել էր» իրենից: Սիսիանում սովորող Անահիտ քույրս նոր մոդա ընկած տեխաս տաբատ էր գնել: Ինձանից փոքրը` Նազիկն էլ տաբատ ուզեց, բայց արժանացավ Այա տատիս` «Աղջի էյ, աղջի, հերթի կայնի, Անահիտը նոր ի տեխասի խասե…» հանդիմանանքին:
Մայրս հորս թիկունքն էր: Ամռան թեժ օրերին, երբ գյուղի աշխատանքը եռում էր, եւ ամեն օրը կարեւոր էր խոտհնձի, բերքահավաքի, խոտհավաքի համար, գյուղի բոլոր կանանց նման մայրս էլ մասնակցում էր գյուղատնտեսական աշխատանքներին, որ Լծենի «Հասկ» կոլտնտեսության բրիգադավար, զոոտեխնիկ, ֆերմայի վարիչ, գյուղխորհրդի նախագահ, հարեւան` Դարբաս գյուղի կոլտնտեսությանը միացած Լծենի տեղամասի պատասխանատու ամուսնու գործերը առաջ գնան, անթերի լինեն, պլանները կատարվեն: Եղել է մի պահ, որ գյուղում հորս դեմ «բունտ են արել», փորձել ձախողել ֆերմայի վարիչի` նրա աշխատանքները, որ Սիսիանի ռայկոմի բյուրոյի նիստում նրան «խայտառակ անեն, նկատողություն տան` աշխատանքներն անբավարար կատարելու, թերանալու եւ կոլխոզի պլանը ձախողելու համար»: «Բունտատար» կթվորուհիները հրաժարվել են կթել կոլխոզի երինջները: Ճարահատ հայրս մորս էր տարել երինջները կթելու, ջոկել-նրան էր տվել նաեւ կոլխոզի պնդակիթ կովերը…Մայրս այնքան երկար ժամանակ կոլխոզի պնդակիթ կովերն ու երինջները կթեց, որ բութն ու ցուցումատը ծռմռվել էին, տձեւացել: Ամեն անգամ նրա ձեռքերին նայելիս տխրում էի, որ անսահման համբերատար, ներող, հանդուրժող հորս դեմ «բունտ էին արել», որ գյուղի ակումբի պաստառները սիրուն ու համչափ ձեռագրով գրող մորս մատները ծռմռվել էին, բայց կարեւորը` հորս թիկունքը ամուր էր մնացել… Բա ո~նց էր իմ Արտո քեռին ասել, թե Ասյան շատ է նուրբ, գյուղի բան չի…
Ամենահետաքրքիրը հորս եւ մորս «վեճերն էին»: Երրբեմն-երբեմեն երբ որեւէ գործի համար վիճում էին, հայրս հումորով փորձում էր հարթել, մայրս ասում էր` ա էն ղո~լ է~ (գնա էն կողմ), հայրս կատակի էր տալիս` ո՞ր ղոլ… Իսկ հորս` մեզ ասած միակ «կոպիտ խոսքը» «հերդ անիծեմ»-ն էր, որին անմիջապես հետեւում էր «հերդ, նշանակում է` մազդ»… Մեր հարեւան ու բարեկամ Շաշինկա զիզու հետ մայրս մեր բակի օջախի վրա խոռնից «օղի էին թորում», Ճաղո տատի (չախկալ աչքերի համար գյուղացիք Ճաղո էին ասում) հետ սամանիկ էին եփում: Ճաղո տատի մահից հետո գյուղի ամենալավ ածիկ եփողը մայրս էր դարձել:
Մայրս ու Այա տատս դույլերով մուրաբա էին եփում: Հատկապես` կեռասի, տանձի, ընկույզի, վարդի: Ամեն ինչի հետ մուրաբա էինք ուտում, անգամ` սպասի… Ամենաանհամբեր սպասում էինք Մայիս 1-ին եւ Նոր տարուն: Մի քանի շաբաթ առաջ տներից հավաքում էինք` ով ինչ կարող էր եւ Մայիսի 1-ին դասարանով բարձրանում գյուղի մոտակա` (Հ)Անապատ (Մեծ դուզը տարիքավորների եւ բարձր դասարանների աշակերտների համար էր), Սոնայի Լուսիկ տատն էլ գալիս էր մեզ, որ մեր փլավը եփեր: Իսկ Նոր տարվա ամենահետաքրքիր պահը տոնածառը զարդարելն էր, որի իրավունքը մեր տանը միայն Անահիտն ուներ. տան առաջնեկն էր: Փոքրերս հեռվից էինք նայում ու երազում այն օրը, թե երբ է տոնածառը զարդարելու հերթը մեզ էլ հասնելու: Մայրս փող էր տվել գյուղի վարորդ Մամոյի Անդոյին, որ Սիսիանից խաղալիք բերի, (մինչեւ հիմա մի քանիսը պահպանվել են): Տանձ ու խնձորին, բլիթներին, կոնֆետի չխկչխկան թղթերի մեջ փաթաթած ընկույզներին ու մեր ձեռքերով հասարակ տետրի թղթերով պատրաստած շղթաներին փոխարինեցին ապակյա գույնզգույն խաղալիքներն ու փայլփլուն շղթաները: Ձմեռ պապին սպասելիս Այա տատս սրում էր մեր հետաքրքրասիրությունը, ասում` հասավ Մեծ դուզ, կես ժամ հետո` հասավ Նովակ, կես ժամ հետո` Քոռ աղբյուր, Սարի դուզում է, մի քիչ էլ դիմացեք, հասնում ա Նովը: Մինչ Ձմեռ պապը հասներ, խնդրում էինք պատմել իր «դոխկուզների» պատմությունը, ու նույն հետաքրքրությամբ լսում չգիտեմ քանիերորդ անգամ լսածը, թե ոնց է կոլխոզի կովերը կթելուց հետո աշնանամուտի մի անձրեւոտ գիշեր Մեծ դուզից մենակ ճանապարհ ընկել դեպի գյուղ, ուսին` երկու գերանացու, որ Խաչո ապերն էր կտրել գոմի կտուրը ծածկելու համար, ոնց էր կտրականապես մերժել նրա` «աղջի´, մի´ գնա, Կաբեդի Շուշիկ (Կարապետը պատերազմից չվերադարձած պապս էր), մի´ գնա, առավոտը կգնաս» հորդորները ու ոնց է Նիկանի աղբյուրի մոտի ճամփաբաժանին դեմ-դիմաց հանդիպել գայլին, դեն նետել ուսի «դոխկազները», ծտի թեւով հասել անասնապահներին, կրկին լսել Խաչո ապոր` բա որ ասում էի մի գնա, դրա համար էի ասում խոսքերը, սակայն կրկին չի լսել նրա` լույսը կբացվի, հետո կգնաս հորդորներն ու ճանապարհ է ընել դեպի գյուղ: Խաչո ապերը 13-14 ամյա մի տղայի` Արտուշին, դրել է Այա տատիս ուղեկից, որ նրան հասցնի գյուղ ու ետ դառնա: Գիշերը մի թեթեւ տեղացած ձյունի վրա գայլի հետքերը հասել են մինչեւ Արմաղանի աղբյուր, հետո թեքվել դեպի Անապատի ձորը, բայց Արտուշը Այա տատիս գյուղ հացնելուց հետո չի վերադարձել նրանց մոտ, ասել` չեմ գնա, ինձ շատ են չարչարում եւ առավոտվա լույսի հետ մեկնել է Կապան… Էն գնալն էր, որ գնաց… (Որտե՞ղ ես, Արտուշ, հիշո՞ւմ ես այս պատմությունը…):
Սիրում էինք նաեւ Այայիս հոր` Դանղենց Ակուջանի պատմությունները, թե ոնց է կուլակաթափի տարիներին Հակոբջանն իր տանջանք-քրտինքով աշխատած փողերը լցրել թոնիրը-վառել: Այաս այնպես էր նկարագրում թոնրի միջից բարձրացող եւ մինչեւ երդիկ հասնող գունավոր բոցերը, կարծես մենք էլ էինք տեսնում…Բայց մինչ Ձմեռ պապը կգար, նրա ոտքերի մոտ «խլսում-քնում էինք»… Հենց քնում էինք, Ձմեռ պապն այդ ժամանակ էր «գալիս», «մեր բարձի տակ դնում մորս պատրաստած կեռասի, խնձորի, տանձի չրերի, ընկույզի կուլյոկը», որ մանկության գունավոր հեքիաթը մի քիչ էլ երկարի, ու երկարում էր… Ամեն տարի երդվում, մեզ ուտում-կոտորում էինք, որ հաջորդ տարի «չենք քնելու, որ Ձմեռ պապին տեսնենք»: Չգիտեմ` երբ դադարեցի հավատալ Ձմեռ պապին, բայց ո~նց կուզենայի նույն միամտությամբ ու հրճվանքով նորից սպասել նրա հեքիաթին, նրա հրաշքին…
Բայց ամենահետաքրքիրը Այայիս հոր` Հակոբջանի` սատանա բռնելու պատմությունն էր: Հակոբջանը ամեն մթնալույիսն իր տան մոտի հսկայական գոմը մտնելիս նկատում է, որ ձիերը քրտնաթոր փնչացնում են: Մեկ օր, երկու օր, ու որոշում է պարզել` ով է ձիերին էդպես քշում, որ քիչ է մնում սատկեն: Ձիերից մեկի մեջքին ձյութ է քսում, առավոտյան նորից գոմ մտնում, ձյութ քսած ձիու մեջքին հեծվոր է տեսնում: «Բռնած հեծվորը», պարզվում է… սատանա է: Այ քեզ սատանա, դու էդ ո~նց համարձակվեցիր խաբել Դանղենց Հակոբջանին, ով նույնիսկ տանը նոքար է պահել: Տան զավակի նման են վերաբերվել, բայց նոքարը, իմանալով Հակոբջանի ոսկիների տեղը, մի օր գողացել, փախել է տնից: Հակոբջանը ձիով հասել է նրա ետեւից, հազար ամոթանք տվել, ոսկիները վերցրել, նոքարին բերել տուն, էդքանից հետո բեռով-բարձով ճանապարհել Ուռուտ (Որոտան)…
Երբ անձրեւոտ, թխպոտ օրերին ապրանք էր կորում, օրերով մնում դաշտերում, գյուղացիները խնդրում էին Մաղաքի դայուն «կելի չանչուլ քցի, որ կելը բերանը փակի», ապրանքին վնաս չտա: Կարճահասակ, կարմրաթուշ Մաղաքի դային «կելի չանչուլ էր գցում», ապրանքատերը հաջորդ օրը գնում էր դաշտ, տեսնում բերանը կապած գելը նստած իր կորած ապրանքի մոտ ու քշում-բերում էր տուն… Չգիտեմ` իրական էին, թե` անիրական այս պատմությունները, բայց նման բաներ լսելիս մենք էլ էինք հավատում «կելի չանչուլին», Մաղաքի դայու զորությանը, նրա բարձրահասակ կնոջ` Հերիքնազ զիզու անեկդոտին, որ երբ առաջին անգամ հեռուսատացույցով համերգ է լսել, իբր, ասել է` «տելեվիզորն անջատեմ, երգը պախեմ Սուրենիս խմա…»: Իրական է, թե` չէ, չգիտեմ, բայց իրական է, որ Մաղաքու Սուրիկը լավ ձայն ուներ, սիրում էր երգել. հորս վերջին հրաժեշտին, որպես նրա մանկության սոված-ծարավ, լավ ու վատ օրերի ընկեր, երգաձայն վշտաց իր ընկերոջ մահը: Իրական էր եւ այն, որ Վերի բոստան գնալիս ամեն անգամ երկյուղով ու խաչակնքելով էինք անցնում Մաքո մամու մատուռի մոտով: Երբեմն ջուր էինք տանում, ցանում նրա տան մոտի փոքրիկ մատուռի ներսը, սրբում ու կուզեկուզ դուրս գալիս: Աստվածապաշտ, աստվածավախ Մաքո մամին օրհնում էր մեզ ու բարի բախտ ցանկանում:
Հայրս երբեք մենակ հացի չէր նստի: Գնում էր գյուղամեջ, մեկին գտնում բերում, որ միասին հաց ուտեն: Սիրում էր իրենից տարիքով ավելի երիտասարդներին: Հիշում եմ Ասլանին, Վանոյին, Վանուշին: Վանուշը տղաներից մեկի անունը Արարատ էր դրել` ի պատիվ «Արարատ» ֆուտբոլային թիմի, մյուսին` Շիրակ, ի պատիվ Գյումրու «Շիրակ» թիմի: Զրուցում էին, շախտմատ խաղում: Առաջին անգամ նրանց զրույցներից լսեցի «սասիսկի» բառը, որն իմ ականջին մի քիչ այլ կերպ հնչեց` «սասունսկի», ես էլ, 3-րդ դասարանի աշակերտ, բառը կապեցի Սասուն տեղանվան հետ, որովհետեւ Րաֆֆի էի կարդում: Բայց երբ Անահիտը բառի ճիշտ ձեւն ասաց, շատ հիասթափվեցի, որ Սասունի հետ կապ չունի քիչ է, այրեւ` օտար բառ է… Վանուշի մայրը` Վարսենիկ տատը, մեր հացթուխն էր: Հացից հետո մայրս նրան դնում էր տաշտը, լողացնում, շորերը փոխում, լվանում, ճանապարհում: Երեկոյան էլ հացթուխի բաժին հացն էր տանում տուն: Վարսենիկին, չգիտեմ ինչու, գյուղացիները չոլմազ չաչո էին ասում: Հացթուխի հացը տանելիս մայրս մի անգամ ինձ էլ իր հետ տարավ: Հարսը` Զվարթը, ընկել թեւը ջարդել էր, միամիտ մայրս, հենց Վարսենիկի ներկայությամբ, Զվարթին ասաց` հո դու չոլմազ չաչոն չե՞ս… Վարսենիկ տատը շատ էր վիրավորվել մորս խոսքերից ու նեղսրտած ասել` էդ քո 7-8 փաղաղ խացը բա հո՞վ թխավ… Մայրս մինչեւ վերջերս հիշում էր այդ պատմությունը, շիկնում, թե ոնց էն տարիքով կնոջն էդպես նեղացրեց…
Գարնանը սկսվում էր հորդահոս անձրեւների սեզոնը: Հենց սկսում էր ամպրոպ- կայծակը, Այաս վաշ-վիշը դնում էր սար գնացած կթվորների համար, տան դուռը հազար անգամ բաց ու խուփ անում, նայում Փուլեկածին` տեսնի Ռազմիկի մեքենայի լույսերը չե՞ն Երեւում: Իսկ մայրս, որից ողջ կյանքում մի անեծք, մի չար խոսք չլսեցինք, ամպրոպ-կայծակի ժամանակ խիստ մտահոգված միայն ասում էր` «վերան վերթակ մնաս, պրիշակ մնաս, ակոռի մնաս…»: Մեծանալուց հետո միայն իմացանք, որ Ակոռին Մասիսի լանջին երկրաշարժից ավերված գյուղ է եղել, իսկ թե ի՞նչ էր նշանակում «վերան-վերթակը, պրիշակը», մինչ օրս էլ անհայտ է: Այա տատս Անահիտին ստիպում էր դուրս գալ անձրեւի տակ մի քանի անգամ պտտվել, ձեռքերը երկինք պարզել ու անընդհատ ասել` առջնակ եմ, թոռ մի եկ, որ անձրեւը կտրվի, իսկ ինքը ձեռքերը դնում էր գոգը, մենախոսում` թող մոր մտքինը չկատարվի, կնկա մտքինը կատարվի: Երբ հարցնում էինք` ի՞նչ է նշանակում, ասում էր` մայրը միշտ վատն է մտածում դրսում գտնվող զավակի մասին, իսկ կինը մտածում է`երբ է մարդս գալու, որ նվեր բերի…
Ամռանը կոլխոզի նախիրը սար էին տանում: Կթվորուհիներն ամեն օր` առավոտյան եւ երեկոյան, քեռի Ռազմիկի մեքենայով գնում էին Սարի դուզ, կովերը կթում ու վերադառնում: Դույլերը լվանալու պատրվակով ոմանք գնում էին մոտակա աղբյուրը եւ դույլը կիսով չափ ջուր լցրած վերադառնում: Պապայիս հորաքրոջ աղջիկը` մեր Համեստ հորաքույրը, բարձրաձայն մենախոսելով անհասցե «կռիվ էր անում» կաթին ջուր խառնող կթվորուհիների հետ, վիրավորվում, որ խաբում են «փիրմայի վարիչ» իր քեռու տղային… Հայրս հոգու խորքում շոյվում էր, զգացվում ու հորաքույր Համեստին միմիկայով հասկացնում էր, որ… գիտի, տեսել է, բան չխոսա… Բայց մի անգամ, երբ դույլերի մեջ ջուրը կաթից շատ էր, զայրանում է, որ թիվը պակաս է հաշվելու, եղած կաթն էլ թափելու է, էն կողմից Հայկազը ձայնում է` Ամիրյան, բա սիսիանցիք Դավլուի ջրից կարոտ մնա՞ն… Է~, վաղամեռիկ Համեստ հորաքույր, մեր Տիգրան ապեր… Տիգրան ապերը մեր բալը լցնում էր քթոցները, դնում էշին, նեղ-նեղ կածանով, անտառի միջով տանում Տաթեւ վաճառելու: Երբ ամբողջը չվաճառած վերադառնում էր, իր գրպանից ավելացնում էր չվաճառված բալի գումարը, տալիս հորս… Հայրս լավ էր ճանաչում հորեղբորը, մի կարմիր տասանոց էր դնում նրա գդակի տակ, պաչում կարճահասակ Տիգրան ապոր ճակատը. հորեղբայր Տիգրանը երեխայի նման զգացվում էր, հուզվում, արտասվում… 
Գյուղի զոոտեխնիկ, անասնապահական ֆերմայի վարիչ հայրս աչք էր փակում նախրապանների, հովիվների, կթվորուհիների մանր խորամանկությունների վրա եւ այնպես էր ցույց տալիս, իբր «գլխի չի ընկնում», որ կթից ու անասնակերը ապրանքի առաջը լցնելուց հետո տուն գնացող աշխատողները դույլերի մեջ, իբրեւ, փեյն են տանում. նրանք մի քանի բուռ փեյն էին շաղ տալիս կոմբիկերի վրա, որ «փիրմայի վարիչը» կարծի` փեյն է…Է, հայր, հայրիկ, էդ ի~նչ հոգեբանություն ունեիր, էդ ո~նց էիր մտել նրանց մաշկի տակ ու ո~նց էիր հասկանում նրանց. աշխատող են, ասում էր, իրենք էլ են ապրանք պահում, թող վատ չտրամադրվեն կոլխոզի եղածի հանդեպ, բա ո՞նց կլինի կոլխոզի ապրանքին կոմբիկեր տան, իրենցին` չոր խոտ… Բոբոլը, հայհոյախոս ու սրախոս Ռուբենը (գյուղացիք ավելի դժվար` Ուռուբել էին ասում), ում հենց իր պահած ցուլը պոզահարեց, գլխի էր ընկնում, որ հայրս «գլխի է ընկնում», ու աջուձախ հայհոյելով, սրախոսելով շրջանցում էր թեման…Բոբոլից ու ոչ պակաս հայհոյախոս Բաբայենց Վարդերից ոչ ոք չէր վիրավորվում, որովհետեւ բարեխոս էին նաեւ ու բարեսիրտ:
Մեր տանը գրեթե ամեն օր հյուրեր էին լինում: Շատ էին հատկապես` դարբասցիները. Լծենի եւ Դարբասի կոլտնտեսությունները միավորված էին: Գալիս էին, ուտում-խմում, ասում` օջախնին շեն մնա ու գնում… Բայց որքան էլ մարդաշատ, մեր տան հատակը միշտ մաքուր էր ու պլպլան, միշտ մաստիկած: Եթե մաստիկան վերջանում էր, Շահենի կինը` Վարդոն, տրակտորիստ ամուսնու որսորդական հրացանի յուղն էր հանում-տալիս մեզ, որ քսենք հատակին ու «շողքներս մեջը երեւա»: Որքան լավ էինք զգում, երբ Վարդոն մեր հատակը տեսնելիս ասում էր` մի տես է, Ասյայի աղջկերքը ի~նչ են արել… Մենք վեց երեխա էինք, բայց մեր հատակը պլպլում էր… Դռան մոտ` ներսի կողմից, թերթ էինք փռում, կոշիկները թերթի վրա հանում, որ հատակը չցեխոտվեր: Մի օր Հայկազը եկել էր մեր տուն, որ զանգեր Կապանում ապրող եղբորը`Հակոբին, հայտներ մոր` գյուղի հացթուխ Թագվի բիբու մահվան լուրը: Կոշիկների տակ փռած թերթի վրա տեսավ Լենինի նկարը, կռացավ, կոշիկները վերցրեց, կտրեց թերթի` Լենինի պատկերով հատվածը, իր հագուստի թեւքով մաքրեց ցեխոտված նկարը, դրեց ծոցագրպանը, հանդիմանեց մեզ, որ առաջնորդին հարգել չգիտենք…Մինչ Դարբասի փոստի հեռախոսավար Լիդա քույրիկը կմիացներ Կապան, մենք քթփթում էինք, ձեռքներս բերաններիս դրած թաքուն, խեղդվելով, զսպված ծիծաղում… Հայրս բարկանում էր, մի քանի անգամ հայացքով սաստում, բայց` ապարդյուն: Հակոբի հեռախոսահամարը գրելու համար հայրս մատիտ ուզեց, սակայն մեր բոլոր մատիտների ծայրերը ջարդված էին, զայրացավ, Նազիկին, Անուշին, Կարոյին ու Այային հանեց դուրս, ձմեռ էր, ցուրտ, վառարանի ունջը թափվել էր դռան մոտ, ճերմակ վերնաշապիկով Նազիկն ընկավ ուղիղ ունջի մեջ… Թե ասա` ինչի՞ դպրոցից գալուց հետո շորերը չէր փոխել…Երկար ժամանակ Նազիկի ունջոտ վերնաշապիկը մեզ հիշեցնում էր Հայկազին, կոշիկների տակ փռած Լենինի նկարով թերթը ու Այա տատին, որ խնդրում էր որդուն` հորս, իրեն ներս թողնել տուն, ախր ինքը «խվանդ կնիկ ի…»:
Հայկազը գյուղի «որդեգիրն էր», նիհար, բարձրահասակ: Երկար, լոլոզ բոյի պատճառով դոդի էին ասում` Դոդու Հայկազ: Հայկազը բարի էր անսահման ու անշառ: Ձեռնաքաշ չէր, տանը մարդ չլիներ, ոչինչ չէր վերցնի, կկանգներ դռան մոտ ու ձայն կտար տնեցիներից մեկին: Մեզ բոլորիս Նազիկ էր կանչում: Կանգնում էր դռան շեմին ու կանչում` Նազի~կ, ա~յ Նազիկ, մե սողան, մեքա (մի քիչ) թութու, մե քանի կարտոլ տուր: Ծով սրտի տեր Նազիկ քույրս «մեքա» չէր տալիս, շատ էր լցնում ամանն ու ճանապարհում: (Տարիներ անց, երբ Անուշ քույրս արդեն ամուսնացել էր, Սիսիանի Սպանդարյան փողոցով անցնող Հայկազին մեկն ասում է, որ դիմացի տան հարսը Լծենից է, Արամայիսի աղջիկը: Հայկազը ծեծում է Սպանդարյան 63-ի տան դարբասը ու կանչում` Նազի~կ, ա~յ Նազիկ…): Ասում են` բանակում ծառայելու ժամանակ Հայկազին ծեծել են, ու «խելքը մի քիչ պակասել էր»: Բայց Հայկազի խելքը ոչ մեկը չուներ: Երբ մի օր հարցնում են` ինչի մոր գերեզմանին քար չի դնում, պատասխանում է` համ ասըմ եք` հողը թիթեւ իլի վրան, համ էլ ասըմ եք` քար քաշի~… Հայկազը սիրում էր խմել: Գրեթե միշտ «խմած էր»: Մի անգամ Գորիսի շուկայում «խմած» Հայկազին մեկը հարցնում է` որտեղացի ե՞ս, Հայկազն էլ թե` Դարաբասից: Շուկայում խնձոր վաճառող մի դարբասցի, ճանաչելով նրան, ասում է` ա, դոդի, դու դարաբասցի՞ ես, թե`լծենցի… Հայկազը, չկորցնելով իրեն, պատասխանում է` յանի նույն գյուղսովետը չի՞: Հայկազը սրախոս էր: Երբ գյուղի ամենակարճահասակ մարդը` Վազգեն դային հարցրել է` Հայկազ, էդ երկար բոյդ վրցած դո՞ր (ուր) ես էթըմ, վիրավորված Հայկազն ասել է` ա, Վազգեն, տու՞ էլ ես ինձ ծաղրը~մ, ծուն (ձու) ծերքիցտ ինգի տափը (գետնին), չի կոտրվի: Երբ երեխաներն ընկնում էին հետեւից ու կանչում` Հայկազ, դոդի, բուլդի, շուլդի, շրջվում պատասխանում էր` զհա~ր, ատամի ցավ… Է, Հայկազ, Դոդու Հայկազ…Երբ ավտովթարից հետո նրան շտապ հասցրել էին Սիսիանի հիվանդանոց, աչքերը բացելուն պես մի բաժակ ջուր էր խնդրել: Կողքինները, մտածելով, որ ձեւացնում է, հանդիմանել են` այ Դոդի, միտքդ արաղ խմել ա, ջուր ես ուզո՞ւմ: Հայկազի վերջին ջուրը տվել է Տեր-Նարեկը… Հայկազը խմել է, շնորհապարտ հայացքով նայել իրենց գյուղի Արսենին, ասել` օխայ, սիրտս հովացավ ու… մահացել:
«Մշտապես խվանդ կնիկ» Այայիս միայն արդարախոս, խոսքը երեսին ասող մեր Համեստ տոտան էր կարողանում սաստել. «խվանդ եմ, խվանդ եմ, ի՞նչդ ի խվանդ», հետո ասում` բա որ իրենց տեղը լինե~ր… Համեստ տոտան իր համեստ, բազմանդամ ընտանիքի ու անշառ, անսահման բարի ամուսնու` մեր Միկիճ ամու հետ Սիբեիր էր աքսորվել, որովհետեւ Միկիճ ամուն «ժողովրդի թշնամի էին» «հանել», նրա յոթ զավակներից երկուսը` ռուսական անուններ կրող Զոյան ու Միշան սիբիրներում են ծնվել, Մեխակը` Սիբիրից վերադարձի ճանապարհին, իսկ մեր քույրաբաժին Նուբարն արդեն գյուղում: Ու էդքանից հետո մեր Համեստ տոտան պահպանել էր անսահման հումորն ու սրախոսությունը, սիբիրներից Լծեն էր բերել ռուսական չաստուշկաները, որ աննման վարպետությամբ երգում էր իր զավակների հարսանիքներին ու բանակի քեֆերին…Մենք էլ չարաճճիություն էինք անում եւ, «ընդօրինակելով» նրան, երգում` ու Վալոդի ագարոդի րասցետալա բելըյ մակ…
Համեստ տոտան «մշտապես խվանդ կնիկ» Այայիցս մոտ 25 տարի շուտ հեռացավ կյանքից, Միկիճ ամին սիբիրներից բերած հիվանդությունների պատճառով ավելի շուտ էր մահացել, իսկ Այաս ապրեց 93 տարի: Նրա բոստանը միշտ խնամված էր, նրա նկուղում ամեն ինչ իր տեղում էր, չորացրած կանաչիները պարտադիր սպիտակ կտորից կարված տոպրակների մեջ էին, հագնում էր այն նույն կիսաշրջազգեստից, որից… ես էի հագնում: Այաս շորասեր էր: Երբ 2013-ին վերջին հանգրվան էինք ճանապարհում 93 տարի ապրած Այայիս, մեր Պայծառ տոտան, հինգ մատները բացած, «չանչ արեց» ու ասաց` «Շուշիկ, տար, ինչքան խաքնես, բոլ ի…»:
6-7-րդ դասարանի երեխա էի, ոտանավորներ էի ուղարկում «Պիոներ կանչին»: Մի օր փոսատար Սուրենը, ում էշի զռռոցով էին գյուղում բոլորն ուղղում իրենց ժամացույցը, մեր բազմաթիվ թերթերի հետ մի ծրար էլ բերեց` իմ անունով: «Պիոներ կանչի» խմբագրությունից գրել էին, որ կարդացել են իմ ոտանավորները ու հորդորել շատ գիրք կարդալ: Մտքում վիրավորվել էի. ախր ես շատ էի կարդում: (Առաջին հոնորարս` երեք ռուբլի, դարձյալ փոստատար Սուրենն էր բերել` արդեն ուսանող ժամանակ գրված մի նյութի համար, որ տպագրվել էր շրջանային «Որոտան» թերթում այն մասին, որ Երեւանից Սիսիան հասնելն ավելի հեշտ էր, քան` Սիսիանից` Լծեն, որովհետեւ Լծեն ավտոբուս չէր գնում: Պապաս ասում էր` էն ժամանակվա քյալագյոզն ես է~, իսկ մայրս` դու պիտի տղա ծնվեիր…): Բայց մի օր «Պիոներ կանչում» տպագրվել էր իմ փոքրիկ ոտանավորը` մեր գյուղի մասին, որ հիշում եմ մինչեւ հիմա`
Փոքրիկ է գյուղն իմ,
Թիկնել է նա վեհ լեռների լանջին,
Ականջ է դնում սարերից եկող հովերի կանչին:
Մեղմիկ զեփյուռը սահում է պայծառ դեմքի վրայով,
Ու երգ շշնջում նրա կանջին:
Երգը դառնում է մի լույս պատմություն,
Խառնվում կյանքի երգերին խնդուն…
Վաղուց Կապան տեղափոխված Գուրգեն Մանուկյանը, ով եղել էր Լծենի դպրոցի տնօրենը, բայց ինձ չէր դասավանդել, կարդացել էր իմ անուն-ազգանվան տակ գրված Լծեն բառը, մտածել` ո՞վ է Լծենն իրենից շատ սիրող ու իր գյուղին ոտանավոր ձոնող աղջնակը, բայց Ամիրյան ազգանունը հուշել էր, որ… Արամայիսի աղջիկը կլինի: Մայիսի 1-ին գյուղ էր եկել, անպայման ցանկացել տեսնել ինձ եւ ոգեւորել:
Անահիտն ու ես արդեն ուսանող էինք: «Մենավոր ընկուզենին» ֆիլմը նկարահանելիս ռեժիսոր Ֆրունզե Դովլաթյանը նկարահանող խմբի հետ այցելում է դարավոր ընկուզենիներով հայտնի Լծենի բաղեր, կամ, ինչպես դարբասցիներն էին ասում, Լծնակետ: Կեռաս քաղող կանանց մեջ ռեժիսորի աչքը «որսում է» արտասովոր գեցեղկությամբ մի կնոջ եւ միանգամից բարձրաձայնում է` ա~յ քեզ գեղեցկությո~ւն… Արտասովոր գեղեցկությամբ կինը կարմրում է, շառագունում, նշաձեւ աչքերը խոնարհում եւ ավելի գեղեցիկ դառնում: Էն հայտնի կինոյի Մուրադի նման հայրս հպարտանում է, որ չնաշխարհիկն իր կողակիցն է: Հետո քաղաքից եկած հյուրերին հայրս մեր տուն է հրավիրում: Մորս սարքած ղավուրման ճաշակելուց հետո Ֆրունզե Դովլաթյանը համբուրում է նրա ձեռքը, որ նման համ ու հոտով ղավուրմա է սարքել: Հայրս ամեն անգամ սիրով էր պատմում, սիրուն էր պատմում, համ ու հոտով էր պատմում այս պատմությունը եւ հպարտանում, որ մայրս բազմաթիվ թեկնածուների մեջ ընտրել էր իրեն, երբ նրան է ուղարկել «Վճռական եւ վերջնական» վերնագրով իր բանաստեղծությունը: Դրանից հետո է մայրս նրան տվել վճռական եւ վերջնական պատասխան ու ամուսնացել հորս հետ: Հայրս հպարտանում էր մորս գեղեցկությամբ ու թե ի~նչ հիացմունքով, հուզմունքով, ոգեւորությամբ էր պատմում այս պատմությունները, միայն տեսնել ու լսել էր պետք:
Հիմա… Հիմա իմ ծնողները ննջում են այնտեղ, գյուղի անանուն բարձունքի վրա: Իսկ օրեր առաջ տեղացած առաջին ձյունը առաջինն էր նաեւ յուրահատուկ գեցեկությամբ մորս թարմ շիրմաթմբին…
Այնտեղ են ննջում նաեւ իրենց կյանքի չընթերցված պատմությունններն իրենց մագաղաթ-մաշկի հետ այն աշխարհ տարած մեր Նազի մամը, Շուղի մամը, Մարո մամը, Բաբայենց Մանելը, ում մասին երգում էինք նրա համար չգիտեմ ում գրած` «Հեյ, ջան, Մանել ջան, ես սիրեցի, Բաբան տարավ» երգը, Շուշան բիբին, Գոհար բիբին, Ղուկասենց Արփենը, թութունի ծխից ընչացքը դեղնած երկարմորուս մեր պապերը: Լույս` ձեր շիրիմներին, որ երբեմն-երբեմն այցի ենք գալիս, կամ` չենք գալիս, բայց դուք միշտ կաք մեր գյուղի կենսագրության մեջ, որ կենսատու սիրո նման միշտ ապրում է նրա ամեն քար ու թփի, ծառ ու ծաղկի, անգամ` գյուղի տների փլված պատերի, չմշակված ածուների, հանգչող գյուղը ծխացնելու` իմ քեռորդի Աբգար Մարգարյանի անկշռելի ու անչափելի մեծ երազանքի մեջ…
Շուտով Ամանոր է: Տոնածառներ կդրվեն, միլիոնավոր դոլարների արժողությամբ զարդեր ու լույսեր կկախվեն նրանց ճղներին, տոնական միջոցառումներ կանցկացվեն, բայց աշխարհի ոչ մի, ոչ մի տոնածառ չեմ փոխի մեր գյուղի Տանտակից, Խութիսի սարից, Չռռանի ձորից բերված էն եղեւնու հետ, որ զարդարվում էր մանկությամբ, ծառը զարդարելու հերթը մի օր հասնելու երջանկությամբ, հասարակ տետրի թղթերից պատրաստած անգույն, բայց` երազաշատ, հազարերազ շղթաներով, սիրով, անկեղծությամբ, սրտատրոփ սպասած, բայց այդպես էլ երբեք չհանդիպած Ձմեռ պապու սպասումով…
Երկնքից երեք խնձոր ընկնի. երկուսը` ձեզ, բայց մեկը պահում եմ ինձ` Ձմեռ պապի հեքիաթին գիշեր ու զօր ամենավառ հույսերով սպասող անուղղելի հավատացողիս…
Արեւհատ ԱՄԻՐՅԱՆ
20.12.2023
