(Նվիրում եմ Առաքել պապիս եւ հորս` Արամայիս Ամիրյանի վառ հիշատակին)
Մանկությունն առանց գյուղի` անգույն է: Մանկությունն առանց տատ ու պապի` թերի: Իսկ մարդը, առանց գյուղի մանկության ու առանց գյուղի տատուպապի, կիսատ-պռատ…
Հետո այդ գույները տանում ես քեզ հետ, քո մեջ` որպես կարոտ, որպես երանություն, որպես մենախոսություն, որպես անվերջ վերադարձ, որին էլ երբեք չես հասնում, որն էլ երբեք չի կրկնվում… սակայն զգում ես, որ կարոտը գույն ունի, որ կարոտը բույր ունի, որ կարոտը հասցե ունի…
Իմ կարոտը երբեմն Առաքել պապիս տեսքով է, երբեմն` Հերիքնազ տատիս խուրմաների, երբեմն` կուժը` ուսին` գյուղամիջի աղբյուրից ջուր կրող թխադեմ, թխամազ, մեծ-մեծ աչքերով Արեւ-աղջնակի, երբեմն` Այա (Շուշիկ) տատիս` ջուր կրել տալով ողջ բոստանը ջրելու, երբեմն` Վարդեր քեռակնոջ` ուխտավայրից տուն վերադառնալիս գյուղամիջում հանդիպած մարդկանց ուղղած` «օղորմի աստված» եւ ստացած` «օղորմի անցավորաց» պատասխանի, ինչը նշանակում էր, որ աստվածավախ Վարդեր քեռակինը Անապատի ուխտից է գալիս… Վարդեր քեռակինը մամայիս հորաքույրն էր, պապայիս քեռակինը: Նրանից եմ առաջին անգամ լսել Տրնդեզ բառը, որին ինքը դնդառաջ էր ասում… էն Վարդեր քառակինը, որին գյուղում երաշտ տարիներին մեր Գայանե հորաքրոջ հետ վստահում էին ծնկաչոք, դժվարահաս Եղիակ գնալու եւ մոմ վառելու` անձրեւաբեր խնդրակատարի դերը… Ու մինչ նրանք տուն կդառնային, անձրեւն ավելի շուտ էր «տեղ հասնում»…
Կարոտի գունաշատ վայրը, սակայն, Առաքել պապիս տունն էր` գյուղի մյուս` միանման նախագծերով տներից ամենատարբերվող, ամենասիրուն, երկհարկ քարաշեն տունը…
Առաքել պապիս տունը մի ուրիշ հոտ, մի ուրիշ` խորհրդավորություն, մի ուրիշ ձգողականություն ուներ… Հրանուշ բաջունց պոպոկի տակից օրը հազար անգամ սղղում էինք մինչեւ գյուղամիջի աղբյուր ու… մութն ընկնելիս սառած, սառցակալած, սառույցները` մատներից, եթե լինում էր` ձեռնոցներից կախված, գնում էինք ոչ թե մեր, այլ` պապունց տուն… Հերիքնազ տատս հանում էր գուլպաները, ձեռնոցները, փռում վառարանի տակ, չորացնում-հագցնում, կոնֆետ-խուրմա տալիս ու հետո միայն ուղարկում մեր տուն…
Մեծանում էինք` չարին` անհաղորդ, դավին` անտարբեր… Մենք մեծանում էինք, մեր մանկությունը փոքրանում էր: Մենք մեծանում էինք, մեր կյանքը հարստանում էր: Մենք հասակ էինք առնում, բայց տատ ու պապը մնում էին նույն տարիքին ու նույն կերպարով…
Պապս Հերիքնազ տատիս անունով չէր դիմում… Նրան Ավանի աղջիկ էր ասում… Հե՜յ գիտի Բակունցի Նազու աղջիկ… հար եւ նման մի միջավայր, որ հետո՛ պիտի կարդայինք, հետո՛ իմանայինք ու հետո՛ զգայինք դիմելաձեւվի ողջ հրապույն ու հմայքը… Պապս Ավանի աղջկան հարս էր բերել հարեւան` Հարժիս գյուղից: Կարճ ճանապարհով երկու գյուղերը մի գետ է բաժանում` Որոտանը… Մեր քեռի Կիմը (բանասիրական գիտությունների դոկտոր Կիմ Աղաբեկյան) իր Առաքել միրաղին սիրում էր ոչ միայն որպես իր Հերիքնազ մորաքրոջ ամուսին, այլ` որպես կոլորիտով, համ ու հոտով, սեւակապաշտ, նահապետական մարդու եւ մեր նկատմամբ իր վերաբերմունքն արտահայտում էր պապիկին քաշած լինելու ակնարկով… Երբեք հայհոյանք ու կոպիտ խոսք չեմ լսել պապիցս: Միայն երբեմն, երբ Երեւանից «դաչ» եկած իր թոռների, իմ քեռու երեխաների հետ ուշ էինք վերադառնում տուն` դաշտ ու չոլերը ոտատակ տված, ասում էր` ա՛յ պորտը շունը տարածներ, ա՛յ շան կաթ կերածներ, որից ոչ մի բան չէինք հասկանում ու չէինք վիրավորվում, քանի որ նրա ձայնի տոնի մեջ, բացի քաղաքից եկած ղարիբ թոռների համար մի քիչ անհանգստությունից, ոչ հանդիմանություն կար, ոչ` զայրույթ…
Հերիքնազ տատս էլ պապիս անունով չէր դիմում, ասում էր` մեր մարդը… իսկ մենք, սուր ու չարաճճի թոռներս, փռթկացնում էինք այդ անսովոր դիմելաձեւի վրա…ու կատակում` մեր մարդը, ձեր մարդը, նրանց մարդը… Տատս շուտ մահացավ: Մի քանի տարի մայրս էր հոգում պապիս հոգսերը, հաց ու ջուրը… Ամեն օր Այա տատս առաջինը պապիս ճաշն էր լցնում ամանի մեջ, հետո ամանը դնում մի դույլի մեջ, որ տանելիս լխկի-լխկի չանենք- թափենք (ինքն էր էդպես ասում), ապա լցնում էր իր եղբոր` Շիմո ապոր ամանը, հետո մյուս եղբոր` Արամ ապոր ամանը, ու երբ բոլորի ճաշը տանում-վերադառնում էինք, նոր միայն` մերը… Արամ ապերը քաղաքի սպիտակ ծամոն էր տալիս, Շիմո ապերը` մի գդալ մեղր… Երանություն էր…
Հերիքնազ տատիս մահից մի քանի տարի անց, երկար փնտրտուքից հետո, հավանական թեկնածուներից պապս ոչ մեկին չէր հավանում, նրա քրոջ աղջիկը կին էր գտել 70- ամյա պապիս համար… Պուղանի Վարդանուշին… Երբ Վարդանուշ տատին պապս քրոջ տղայի` Վալոդի Մոսկվիչով գյուղ բերեց, սիրուն սեղան սարքեցին, հաց կերան, կենաց ասացին… Հայրս, լավ իմանալով աներոջ «թույլ կողմերը», կենացի մեջ ակնարկեց, որ Վարդանուշը սիրուն կին է….
-Շա՛տ սիրուն,- մի էնպիսի հիացական շեշտադրմամբ ասաց էդ շա՛տ սիրունը, որ մեր նորատատ Վարդանուշը վարդի նման բացվեց ու ավելի սիրունացավ… Հետո պապս, գոհ` իր կատարած սիրուն ընտրությունից, ձայնի մի ուրի՜շ` երանավետ տոնով ասաց` ու՜շ լինի, նո՜ւշ լինի…
Վարդանուշ տատս էլ, որ քաղաքից էր, Սիսիանից, բայց` ծնունդով` Գնդեվազից, նոր, առաջադեմ բարքեր բերեց պապիս` Մարգարենց Առաքելի հնավանդ օջախ… Առաջինն այն էր, որ Հերիքնազ տատիս նման իր ամուսնուն ոչ թե մեր մարդ էր ասում, այլ` Մարգարով… ու էնքա՜ն սիրուն, էնքա՜ն սիրագորով ու խանդաղատանքով էր ասում, որ պապս դրանից հայիլ-մայիլ էր կտրում…
Երբ 10-12 տարեկան երեխաներ էինք, պապս ինձ ու մեծ քրոջս` Անահիտին, իր հետ տանում էր խոտատեղ` Վանքահող, իր հնձած խոտը հավաքելու: Ինքը նստում էր Կինտո անունով իր էշը (խեղճ Կինտոն հետո հիվանդացավ, քարից ընկավ ու սատկեց…Ինչքա՜ն լաց եղանք ես ու Անահիտը), մենք քայլում էինք կողքից: Վանքահողը գյուղից շատ հեռու է, անտառի մեջ, ու ավելի մոտ` Տաթեւին, եղել է Տաթեւի վանքապատկան հող, դրա համար էլ անունը մնացել է Վանքահող… Անցնում էինք նարգիզ-հարբազաբույր ու ծաղկածով Խաչտափով, Ծովերով, Քարաղբյուրով, Պարկակերով ու հասնում Վանքահող… Արեւածագն առաջին անգամ տեսել եմ այդ ժամանակ, որը, այն օրերի անջինջ տպավորությամբ, դեռ ապրում է իմ հիշողության մեջ… Տարիներ հետո միայն մեզ համար բացահայտեցինք, որ Առաքել պապս գիշերը մեզ քնից հանել-իր հետ դաշտ էր տարել ոչ միայն խոտը հավաքելու համար, այլեւ` արեւածագը տեսնելու… Հետո այլեւս արեւածագ չեմ տեսել…
Ամռանը Հերիքնազ տատս տունը մաքրել էր տալիս… քեռիներս պիտի երեւանից գային… Ամեն ինչ պիտի մաքուր լիներ… Ասում էր` արեք ինձ համար, սովորեք ձեզ համար… Երբ հերթը հասնում էր գրապահարանին, գյուղում մի 2-3 տան միայն գրապահարան կար, սիրուն-սիրուն դասավորում էինք գրքերը ու հետն էլ կարդում Լեոյի, Րաֆֆու, Իսահակյանի, Պատկանյանի, Շիրվանզադեի անունները… Առաջին անգամ հենց այդ ժամանակ եմ Առաքել պապիցս լսել, որ Լեոյի իսկական անունը Առաքել է, առաջին անգամ նրանից եմ լսել Մայր Արաքսի ափերով քայլամոլոր գնում եմ… ասում էր ու արտասվում… Պապիս տան պատին պատմական Հայաստանի քարտեզ կար, էն թվերի համար` չլսված-չտեսնված մի բան… Ասում էր` քարտեզի վրա Կլիկյան ցույց տուր, (Կիլիկիային ինքը Կլիկյա էր ասում): Գյուղում միայն մեկ հոգի էր «Հայրենիքի Ձայն» ամսագիր ստանում: Պապս էր: «Անգիտությամբ` բախտավոր», մի օր ամսագրի շապիկի սիրուն նկարը, որ ծաղիկների մեջ թաղված Ծիծեռնակաբերդն էր` անմար կրակով, կտրել-կպցրել էի գազօջախի ապակուն… Պապիս վիրավորանքը տեսնել էր պետք… Տեսնել էր պետք նաեւ նրա զայրույթը, երբ մեր ինտերնացիոնալիստ Լիպարիտ փեսային, ով Ղարաբաղում ադրբեջանցիների հետ հովվություն էր արել, բացատրում էր, որ Թալաթը (ինքն էդպես էր ասում) հայերին կոտորել է… իսկ մեր ինտերնացիոնալիստ Լիպարիտ փեսան, անհաղորդ ու անտարբեր Առաքել ամու ցավին, հակադարձում էր` ասելով` դե կոտորե-կոտորե, ի՞նչ անենք… Պապս հուսահատվում էր, երեխայի նման խռովում, որ Լիպարիտը իրեն չի ուզում հասկանալ… Առաջին անգամ նրանից եմ լսել «Իտալացոց աղջկա երգը», երբ արդեն ուսանող էի, ու բարբառագիտության պրակտիկայի համար մեր գյուղի բարբառն էի «ուսումնասիրում»: (Բարբառագիտության երջանկահիշատակ դասախոս Սուրեն Սահակայնը հավանել էր իմ պատրաստած ուսումնասիրությունը, եւ իմ ընթերցմամբ ձայնագրեց մանկավարժականի բարբառագիտության լսարանում)…
Օրվա մեջ տասն անգամ էլ գնայինք պապիս տուն, տասն անգամ էլ կհարցներ` «Անլռելի զանգակատունը» քանի՞ անգամ ես կարդացել… ու նորից կարդալ կտար… Պարույր Սեւակի անունը տալիս հոնգուր-հոնգուր արտասվում էր… Եթե Մուրացանի, Շիրվանզադեի ծննդավարը չիմանայինք, հանդիմանում էր` շա՛ն կաթ կերածնե՛ր… Երբ ճիշտ էինք պատասխանում, գլուխը տմբտմբացնում էր ու բան չէր ասում… Պապիս մի ձեռքը կիսախուփ էր, մատները չէին փակվում… Հայրենականից բերած «հիշատակն էր»… Էնտեղից մեկ էլ մի «կատիլոկ էր» բերել, որ դաշտ գնալիս տանում էր հետը… Էդ «կատիլոկը» հիմա էլ կա պապիս տանը…
Այսպես էր հայրենասիրության, հայրենիքի ու պահանջատիրության զգացողություն ներարկում մեր մեջ… Էսպես մենք մեծանում էինք, մեր մանկությունը փոքրանում էր, մեր կյանքը` հարստանում…
Առաքել պապս Բաքվում ավարտել էր ընդամենը 3-րդ դասարան, ու երբ հայրը մահացել էր, որպես տան ավագ որդի, վերադարձել էր գյուղ, որ տիրություն անի բազմանդամ ընտանիքին: Երեւի հենց էնտեղից էլ բերել էր ծնողներին հայրիկ եւ մայրիկ դեմելաձեւը… Էն թվերին գյուղում մեկ էլ Արամ ապոր զավակներն էին իրենց հորը այդպես դիմում…
Գյուղում բոլոր թաղումներին գերեզմանատանը պապս էր հրաժեշտի վերջին խոսքը ասում: Դպրոցի երեխաներն էլ ծաղեպսակներն էին պատրաստում ու քայլում թափորի առջեւվից: Բոլոր հանգուցյալների համար այդ խոսքն ասելիս պապս արտասվում էր, ու ես մտածում էի, որ հանգուցյալը մեզ բարեկամ է… (հետո պապիցս իմացա, որ գյուղում բոլորն էին իրար բարեկամ` 1828-29 թ.թ-ին Խոյ-Սալմաստի Ջնդի գյուղից այստեղ տեղափոխված հինգ եղբոր ժառանգներ) … Տարիներ հետո, սակայն, հասկացա, որ դամբանական խոսքը վստահում են գրագետ, խոսքաշեն, բանիմաց մարդկանց… Հետո հայրս էր գյուղում դամբանականներն ասում… Հիմա` Կարապետ եղբայրս…
Պապս սիրում էր գրագետ, կրթված, ուսյալ մարդկանց: Մայրս պատմում է, որ հատկապես հայրն է ցանկացել, որ ինքն ամուսնանա հորս հետ, քանի որ հայրս, ըստ պապիս բացատրության, գրագետ ի, ավարտած ի, կարդացած ի… Թեեւ Երեւանում ապրող մեծ քեռիս` Արտավազդը, մտադիր էր քրոջը Երեւան տանել. «Ասյան գյուղի բան չի, շատ է նրբագեղ է ու սիրուն, նրան քաղաք կտանեմ…»… Բայց մեր Արտո քեռին անսպասելի մահացել էր… Պապս հպարտանում էր իր թոռների կրթությամբ: Բայց մի առանձնակի հպարտությամբ շեշտում էր, որ սաղ թոռների կրթությունը` մի կողմ, Արսենինը` մի կողմ… (Արսենը սովորում էր Էջմիածնի Գեւորգյան ճեմարանում, հետագայում` Տեր-Նարեկ քահանա Ամիրյան): Իսկ երբ Արսեն թոռը գյուղ էր գալիս, իր կողմից բարեւներ էր ուղարկում Վազգեն կաթողիկոսին… Է՜, Առաքել պա՛պ, Առաքել պապ…
Գրագետ ասացի, հիշեցի… Մի օր մայրս խռովում-գնում է հերանց: Չափազանց զուսպ, համեստ-պարկեշտ, աստավածավախ Հերիքնազ տատս, ում բոլորը գյուղում զիզի էին ասում, անասելի վիրավորված, որ իր գրագետ փեսան նեղացրել է դստերը, «անիծել է » հորս` ասելով` կրակը յեր տառնա Մխթարենց գրագետի կլխին … Լույս հիշատակիդ, Մխթարենց Գուրգեն, մեր Գուրգեն հորեղբայր. այդ խոսքն ընկել էր ականջը, վիրավորված գնացել էր գյուղամեջ` լսեցնելու բոլորին` բա իմացա՞ք, Առաքելի կինիկն ինձ անիծել է…ասել` կրակը յեր տառնա Մխթարենց գրագետի կլխին…
Պապիս եւ հորս փոխհարաբերությունները ոչ այնքան աներ-փեսայի հարաբերություններ էին, որքան` վառ անհատականությամբ երկու համագյուղացու… Հայրս երբեմն այնքան դիպուկ ու հրաշալի էր բացահայտում աներոջը, որ ուրիշ ոչ ոք չէր կարող եւ ի զորու չէր… Ու հորս շնորհիվ էր միայն, որ տարածվեց, կյանք առավ, փրկվեց Պարույր Սեւակի մահվան հետ կապված այն սքանչելի պատմությունը, որը դարձավ իմ պապ Առաքել Մարգարյանի մարգարեությունը…
1971 թվական. քչերը, այն էլ` հեռավոր մի գյուղում, գիտեին Պարույր Սեւակին: Ռադիոյով լսելով Սեւակի մահվան բոթը, պապս դուրս է գալիս գյուղամեջ, որ իր վիշտը կիսի մեկն ու մեկի հետ: Ամռան օր, բոլորը դաշտում հունձ էին անում, գյուղում մարդ չկար, ու հանկարծ նրան հանդիպում է Բաբայենց Շահենը: Տեսնելով արտասվող ազգականին, Շահենը տագնապահար հարցնում է`
-Ամի՛, դո՞ր ես լացըմ…
-է՜, Շահե՜ն, Պարույր Սեւակն ի մեռե…
-Սեւակն ո՞վ ի, ամի՛, մեզ պարեկամ ի՞,- հարցնում է Շահենը:
-է՜, Շահե՜ն, երանի՜ քեզ, որ չես գիդըմ, թա ով ի,- մարգարեաբար ասում է իմ իմաստուն Առաքել պապը:
Պապիս` Էջմիածնում բնակվող փեսան մի անգամ մի քանի չեթվեռ օղի է բերում, որ գյյուղում վաճառի: Հայրս գնում է աներոջ տուն, տեսնում պատի տակ շարված չեթվեռները եւ քննախույզ նայում… Պապս կռահում է ու ասում`
-Ճու՛ր ի, ճու՛ր ի… (ջուր):
Հայրս շատ նուրբ հումոր ուներ… Վերցնում է մի մեծ բաժակ, դնում չեթվեռի տակ, լցնում ու պապիս անհանգիստ հայացքի ներքո` հանդարտ-դանդաղ խմում, ապա ասում` ճու՛ր ի … լա՛վ ճուր ի…
Ի՜նչ հավեսով ու անհագ ծիծաղով էր հայրս ամեն անգամ այս պատմությունը պատմում…
Պապիս տունը քաղաքում բնակվող իր քույր-եղբայրների զավակների համար պապեկան տուն էր… Նրանց էլ էինք սիրում, ինչպես մեր բոլոր քեռիներին ու մորաքույրներին: Պապս ու իր Աբգար եղբայրը իրենց Հակոբ հոր անունով էին կոչել իրենց զավակներին: Էնպես որ` երկու Հակոբ քեռի ունեինք: Միմյանցից տարբերելու համար մեկին Բեխ-Հակոբ քեռի էինք ասում: (Ափսոս իմ Բեխ-Հակոբ քեռի… Շատ սիրուն մի տուն կառուցեց գյուղում, ցավոք…անավարտ մնաց): Մարգարենց ողջ ցեղը անսփոփ ու ծանր տարավ երիտասարդ ու անչափ սիրված Բեխ-Հոկոբի կորուստը: Տեւական ժամանակ անց հանդիպեցի պապիս, կրկին ցավ չպատճառելու, վիշտը չբորբոքելու համար գիտակցաբար չցավակցեցի նրան… Հետո մամայիս «բողոքել էր», որ Արեւը իրեն չի ցավակցել… Ես, միամիտս, ո՞նց չէի հասկացել, թե որքա՜ն կարեւոր էր իր համար իր գրագետ-ժուռնալիստ թոռան ցավակցությունը…
Երբ արդեն տարիքը շատ էր առաջացել, Վարդանուշ տատս էլ հրաժեշտ էր տվել կյանքին, պապս մի տեսակ շվարած էր: Մի օր, ապավինելով իր ժուռնալիստ թոռան ըմբռնումին, ասաց` համ ուզում եմ մեռնեմ, համ` չեմ ուզում… Էլի մի քանի մանեթ թոշակ եմ ստանում, Արմոյի ձեռքը փող է ընկնում… (Արմոն մեծ տղան է, որ առաջացած տարիքում Երեւանից վերադարձել-գյուղում էր ապրում)…
Չեմ մոռանա նաեւ 23 -ամյա էն հրեղեն պատանու` զոհված-պոետ Աղվանի հուղարկավորության ժամանակ նրա դառը կսկիծը. նայելով իր տան մոտով գերեզման գնացող թաղման հոծ թափորին` 88-ամյա ծերունազարդ Առաքել պապս, հայացքն ուղղելով արցախյանի լուսեղեն նահատակին, խորին-խորին ափսոսանքով, անմխիթար ու անամոք ցավով ասաց` բա ես ապրե՞մ, էնի մեռնի՜…
Նույն թվականին էլ, մի քանի ամիս անց, ինքը հանգավ ի տեր…
Արեւհատ ԱՄԻՐՅԱՆ
Լուսանկարներում` հայրս, մայրս, պապս, ես ու քույրս` Անահիտը, Անապատ մատուռը/1347 թ./, Հայրենական պատերազմում զոհվածների հուշարձանը եւ Բեխ-Հակոբ քեռու տունը:
- հունիս
